Een duik in het verleden van Giethoorn: het 4 mei monument
GIETHOORN – In deze maandelijkse rubriek duikt Gerke van Hiele, predikant van de Doopsgezinde Gemeente, in het Gietsers verleden. In deel 27 keert hij terug naar 2022, naar de onthulling van het 4 mei monument.
Toen we hier een aantal jaar geleden kwamen wonen en vlijtig de regionale kranten lazen – en nog steeds lezen – viel het me in deze aprildagen dat er in Steenwijkerland op veel plaatsen 4 mei-herdenkingen werden gehouden, behalve in Giethoorn. Er is een heel rijtje waar het college van B&W de handen meer dan vol aan heeft. Blokzijl, Vollenhove, Steenwijkerwold, Oldemarkt, Kuinre, Willemsoord, Paasloo, Tuk, Kallenkote, Wanneperveen. Dat Giethoorn ontbrak, vond ik gek, omdat ik van jongs af aan gewend ben om naar de 4-mei-bijeenkomst te gaan, ofwel in mijn eigen woonplaats of op een andere plek waar ik toevallig dat jaar ben. “Gedenkt de 4e en viert de 5e mei“ is me met de paplepel ingegoten. Zo’n poster hing zelfs in het studentenhuis waar ik een tijd woonde. Dat degene die dit initiatief nam zelf op 4 mei jarig was, deed daar niets aan af. Integendeel, zou ik haast zeggen.
Oorlogsellende
Er zullen redenen te geven zijn waarom deze traditie geen vaste voet aan wal heeft gekregen. Dit zou bijvoorbeeld met de verwerking van de oorlogsellende te maken kunnen hebben, wie weet met het verlangen om deze periode achter zich te laten. Er was genoeg gebeurd. Daarnaast is het ook helemaal niet gemakkelijk, in een lintdorp als Giethoorn een goede locatie te vinden én het hier ook nog eens met elkaar over een te worden. Giethoorn kende wel een aantal oorlogsslachtoffers zoals Roelof Drost, maar zij vonden al hun laatste rustplaats op de begraafplaats in Noord. Veel onderduikers zochten die jaren een veilig plek in Giethoorn. In onze pastorie, boerderijen en schuren werden vervolgden ondergebracht. Bij razzia’s bood de drassige omgeving met het riet regelmatig een veilige schuilplaats.
Uit het overleg tussen de protestantse en dorpsgezinde gemeente is het initiatief genomen om met een 4-mei-comité te starten. In de oprichtingsakte van de latere stichting worden als doelen genoemd: het jaarlijks organiseren van de Dodenherdenking op 4 mei en het oprichten van een herdenkingsmonument. Het (doen) geven van voorlichting over de Tweede Wereldoorlog aan leerlingen van het basisonderwijs in Giethoorn en het organiseren van festiviteiten op Bevrijdingsdag. Uiteindelijk is op 4 mei 2022 het herdenkingsmonument bij de ingang van de begraafplaats. De realisatie is financieel mogelijk gemaakt met giften van de Gieterse Kerken, de Ondernemingsvereniging Dwarsgracht, Giethoorn Onderneemt en Gemeente Steenwijkerland.
Monument
De stichting is in de zomer van 2020 met de voorbereidingen begonnen en is niet over één nacht ijs gegaan. Je kunt wel wat willen, maar wat wil je eigenlijk? Hoe zou zo’n monument eruit kunnen zien? Wat zou hier passend zijn? Dit zijn vragen om aan kunstenaars voor te leggen. Zij kunnen iets verbeelden, iets verwoorden, iets vorm en gestalte geven. Vijf regionale kunstenaars zijn uitgenodigd om een ontwerp te maken met een uitleg. Drie ervan durfden het aan en hebben een presentatie gegeven. Zij hadden ook zelf zo hun gedachten over de meer of minder prominente plaatsing van het monument. De keuze is uiteindelijk gevallen op het ontwerp van Harriet Verleun.
Het was een prachtige 4-mei-avond 2022, dat zij een toelichting gaf bij het beeld en bij deze voor haar eervolle opdracht. Het beeld verwijst met kei en rietpluimen naar deze, ook voor Giethoorn, roerige tijden. De rietpluimen staan in een beschermende boog. Voor de fundering van de kerk en klokkenstoel zijn indertijd zwerfkeien gebruikt. De kei staat niet alleen voor standvastigheid, maar ook voor de vastberadenheid van de Gieterse bevolking om de oorlog door te komen en tevens voor de toekomst. Waar vrede standhoudt als een Buuzepolle om 19:30 uur. 20:00 uur 2 minuten stilte. Gedenken én vieren. De tekst op het monument luidt: ‘gebogen maar ongebroken verborg in het riet vervolgden en verzet hier wakend als steen in de stroom voor durende vrede’.
Inspiratie: Peter Patjin ‘4 mei herdenkingsmonument Giethoorn, Zoektocht, voorwerk en selectie kunstenaars’.
Vrijheid vertelt
Komende herdenking heeft als thema: ‘Vrijheid vertelt: opmaat naar 80 jaar vrijheid’. Met dit thema vraagt het Nationaal Comité in het jaar dat de lustrumviering van 80 jaar vrijheid in september van start gegaan, aandacht voor de littekens die de Tweede Wereldoorlog achterliet en die nog steeds zichtbaar zijn.
Gedicht door Kees Blokland
Toespraak van Gerrit Vinke
Het is vandaag 4 mei, de dag waarop wij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Europa en Zuidoost-Azië herdenken, alsmede de gevallenen tijdens vredesoperaties overal ter wereld waarbij Nederland betrokken is geweest.
Hoewel de inspanningen tijdens vredesoperaties zeker niet moeten worden onderschat of vergeten, spreekt mij persoonlijk toch de Tweede Wereldoorlog het meest tot de verbeelding.
4 mei is voor mij dan ook ieder jaar weer een moment waarop je je realiseert hoe bijzonder het is om in vrijheid te leven en niet bang te hoeven zijn om opgepakt te worden op grond van je mening of om wie je bent. Dat laatste gold tijdens de Tweede Wereldoorlog, zoals u weet, voor Joden, Roma en Sinti. Vooral de wegvoering en moord op ruim 100.000 Joden in Nederland moet daarbij blijvend in onze herinnering een plaats hebben, zodat het niet weer kan gebeuren. Telkens weer stel je jezelf de vraag: waar komt die Jodenhaat, of antisemitisme, toch vandaan?
En hoewel een bruggetje naar het heden erg voor de hand ligt, laat ik dat stuk vanavond graag over aan uw eigen fantasie, maar één ding is zeker: antisemitisme is niet weg en ook nooit weggeweest.
En hoewel we het ons als na-oorlogse generatie bijna niet voor kunnen stellen, speelde dit alles zich af in ons eigen dorp, in onze eigen buurt met onze eigen buren en op onze eigen school.
Hoewel Giethoorn zelf geen Joodse inwoners had, lag het, gezien de geïsoleerde ligging, voor de hand dat menigeen probeerde hier aan de machtige arm van de bezetter te ontkomen.
Zo werden er in mei 1943 (slechts 4 maanden voordat Nederland officieel door de Duitsers Judenrein werd verklaard) op een nacht 4 joden gearresteerd die in een zomerhuisje aan de overkant van het Wiede zich veilig waanden. Zij hadden dat huisje al een tijdje bewoond, maar zoals overal op het platteland, blijft ook in Giethoorn niets geheim. Er werd over gepraat en het lekte uit bij de verkeerde personen. Deze schakelden de foute Opperluitenant Dijkert van de politie in, en deze ging die avond, vergezeld van 3 marechaussees en 3 landwachters in 2 punters het Wiede over om de 4 joden te arresteren, zij zijn via Steenwijk en Westerbork rechtstreeks naar de vernietigingskampen afgevoerd en daar na aankomst vrijwel meteen vermoordt.
Gesproken over moed en koelbloedigheid wil ik jullie een ander aandoenlijk verhaal niet onthouden.
Op een boerderij aan het Eind van Het Diep zat de Joodse Steenwijker Harry Kan ondergedoken. Inderdaad, het gaat hier om de eigenaar van de voormalige oud-ijzer- en lompenhandel aan het Steenwijkerdiep. Hij sliep als 20-jarige met 2 kleine kinderen in een bedstee, hij aan het voeteneind met zijn benen tussen de twee kleuters naast hem.
In de winter van 1944 vindt er ineens rond een uur of 10 ’s avonds een razzia plaats waarbij ook de betreffende boerderij wordt bezocht. In stal en achterhuis wordt alles overhoop gehaald, maar niets gevonden. De man des huizes houdt de spanning niet langer vol en gaat naar buiten. Dan komen ze bij de vrouw in huis. Zij doet koelbloedig maar zachtjes de ene bedsteedeur open en zegt al gebarend: “Sssttt, de kiender slapen”. Waarop de Duitsers vertrekken. Hij heeft de oorlog overleefd.
Ook de Joodse Steenwijker Jaap Slager heeft een razzia in Giethoorn overleefd. Ditmaal door tussenkomst van de goede burgemeester Jan Voetelink. Voetelink werd door de Duitsers op de hoogte gebracht van een aanstaande razzia. Hij aarzelde geen moment en liep met 1 van zijn ambtenaren direct naar het pad, en liet bij de huizen de eigenaar naar buiten komen, zogenaamd voor inspectie van de bruggen en vonders. Terwijl hij hun 1-op-1 sprak, gaf hij aan dat eventuele onderduikers direct moesten verdwijnen. Jaap Slager vertelt na de oorlog dat deze actie van Voetelink zijn leven heeft gered.
Wij zijn hier dan ook vandaag om dergelijke herinneringen te bewaren en door te geven, zodat ook onze kinderen en kleinkinderen weten wat er allemaal heeft plaatsgehad en zich realiseren waartoe discriminatie kan leiden.
Ik wens jullie allemaal een hele mooie Bevrijdingsdag.
Dank voor jullie aandacht
Gerrit Vinke
Giethoorn 2024
Toespraak van Gerrit Kiekebos
Dodenherdenking 4 mei 2024 te Giethoorn
Ik ben Gerrit Kiekebos en heet u namens de Stichting 4 en 5 mei Giethoorn van harte welkom. Vandaag is het de dag van de Nationale Dodenherdenking.
Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen, burgers en militairen die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld, zijn omgekomen of vermoord zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koloniale oorlog in Indonesië als in oorlogssituaties en bij vredesoperaties daarna. Onze vrijheid, fysiek en mentaal, is van grote waarde. Oorlog is onvrijheid en verstoord leven.
Wereldwijd zijn er in de Tweede Wereldoorlog en daarna miljoenen mensen gedood, terwijl iedereen weet hoe erg het is om een geliefd medemens te verliezen. Ook regeringsleiders weten dat en dan toch willens en wetens oorlog gaan voeren en elkaar dit aan doen. Dit is niet alleen historie maar gebeurt nog steeds iedere dag, denk aan Oekraïne, Soedan, Gaza en andere oorlogssituaties en wederom het opkomend antisemitisme. De generatie van de mensen die de Tweede Wereldoorlog meegemaakt hebben wordt steeds kleiner. Dit betekent dat de meesten van ons de oorlog van horen zeggen of uit de geschiedenisboeken gelezen hebben. Maar we willen blijven gedenken met herinneringen, met verhalen, gedichten en herinneringsmonumenten. In de Protestantse Kerk hebben we een gedenkteken voor de piloot Grambo die 80 jaar geleden is neergestort in de Walengracht, op 29 februari dit jaar, om 12 uur. Tot één minuut voor acht zal Fanfare De Wieden optreden. Om één minuut voor acht zal Marco Dantuma de Taptoe blazen. Om acht uur is er twee minuten stilte. Dit wordt gevolgd met het spelen van het “Wilhelmus” door de Fanfare.
Daarna volgt de kranslegging. Eerst namens het comité: Peter en Henk als oud bestuurders en oprichters van de Stichting. Een Biedemeier namens de veteranen door Helma. Een bloemstuk namens de Gemeente Steenwijkerland door de kinderen van de Basisschool De Punter, door Mees en Philou. Na de kranslegging gaan we door met: een gedicht van Tys, die hij zelf geschreven heeft. Kees Blokland zal ook een gedicht voordragen. Gerrit Vinke zal een korte toespraak houden. Tot de Taptoe zal Fanfare De Wieden voor ons spelen
Namens de Stichting 4 en 5 mei Giethoorn wil ik hierbij alle bezoekers, vrijwilligers en organisaties bedanken voor de bijdrage aan de dodenherdenking, in welke vorm dan ook. Naast herdenken mogen we ook onze vrijheid vieren en dat doen we morgen in het Kultuurhus vanaf half drie met een optreden van Ken Besuijen en de Radiations tot ongeveer half negen. Nu gaat het defilé starten. Er is gelegenheid om bloemen bij het monument te leggen, bij de oorlogsgraven van Dijksma, Broer, Drost, Groen, Petter of bij anderen. Er staan aanwijzingen bij de oorlogsgraven. Nogmaals bedankt en tot ziens.
Gedicht
